نام برخی هنرها به ویژه هنرهای پرقدمت و اصیل ایرانی با نام شهری از کشور پهناورمان عجین شده به نحوی که حتی در خارج از این مرز و بوم نیز نام برخی شهرها ناخودآگاه با صنایع دستی آن شهر تلفظ می شود که زیلو از این جمله است.

زیلو انگار بدون ذکر نام میبد غریبه است اما وقتی نام زیلوی میبد را بشنوی، هنری پر از نقش در مقابل چشمانت تداعی می شود. این تصور شاید در مورد صنایع دستی بسیاری از شهرهای دیگر کشورمان نیز مصداق پیدا کند مثلا وقتی می گویی ترمه، وقتی از چاقوسازی به عنوان صنعت دست یاد می شود، وقتی سخن از چرم دوزی به میان می آید، ذهن ناخودآگاه به سمت یزد، زنجان و تبریز حرکت می کند.

این همه همراهی از آنجا سرچشمه می گیرد که مردم یک دیار تمام همت خود را برای رونق بخشیدن به یک هنر به کار گرفتند و علاوه بر ارتزاق، هنر فاخر خود را از ذهن به دست جاری کردند.

برخی هنرها حتی شاید در یک محله از یک شهر کوچک متولد شده باشند اما از همانجا رشد کردند، بالیدند و جهانی شدند اما افول این هنر در همان منطقه قصه ای است که امروز زیلوی میبد به آن گرفتار شده است.

زیلوی میبد امروز در حالی در شهر محل تولد خود به دست فراموشی سپرده شده که این روزها کارخانجات فرش ماشینی به تلفیق این هنر با فرش روی آورده اند.

محله ای به نام بشنیغان خواستگاه اصلی زیلوی میبد است

پایگاه اصلی زیلوی میبد محله ای به نام بشنیغان در میبد است و در این محله بود که زیلو به دست استادکارانی خلاق متولد شد و کم کم با پرورش شاگردانی در این منطقه توسعه یافت و جهانی شد.

پیش از این زیلوبافی یکی از سرگرمی های مردم میبد و یکی از راههای ارتزاق مردم این دیار بود اما این روزها مشغله های بسیار و زندگی ماشینی رونق را از کارگاه های زیلوبافی گرفته است و این زیرانداز سنتی کم کم در دیار خود نیز به دست فراموشی سپرده می شود.

زیلو هنری است که کار عمده آن تامین زیرانداز برای خانه ها و اماکن عمومی است و در تجربه های تاریخی، مردم به این نتیجه رسیده اند که این فرش مناسبترین زیرانداز و در واقع سازگارترین زیرانداز برای زندگی مناطق حاشیه کویر است و به همین دلیل در این مناطق بیشتر مورد استفاده قرار می گرفته است.

علاوه بر آن، این زیرانداز زیبا، سبک و هنرمندانه ویژگی های خاصی دارد که از آن جمله می توان به دوام و ماندگاری آن به دلیل نوع بافت و سازگاری آن با محیط کویر اشاره کرد.

زیلو از گذشته های دور در پر رفت و آمدترین مکانهای عمومی از جمله مساجد مورد استفاده قرار می گرفته و اکنون نیز در استان یزد در بسیاری از مساجد به ویژه مساجدی که دارای قدمت تاریخی هستند، از زیلو به عنوان زیرانداز استفاده شده است که این امر به زیلو اعتباری ویژه بخشیده است.

زیلو علاوه بر بافت محکم که سبب دوام آن است به دلیل فواید بهداشتی و قابلیت شستشو و سازگاری آن از اقبال بیشتری برخوردار بوده و در گذشته های دور تنها زیرانداز مورد استفاده مردم بوده است اما این صنعت از دهه ۴۰ به بعد دچار افت شد تا اینکه در دهه های اخیر رو به افول رفت به نحوی که در چند سال اخیر بدترین وضعیت را داشته اشت.

زیلو از دهه ۴۰ به بعد دچار افت شدید شد و در چند سال اخیر در بدترین وضعیت قرار گرفته است.

این روزها صحبتهای بسیاری در مورد احیای این هنر ارزشمند می شود اما به نظر می رسد تا این هنر بتواند جایگاه قبلی خود را باز یابد، نیاز به زمان بسیاری زیادی است.

یک کارشناس صنایع دستی در این زمینه به خبرنگار مهر گفت: از ابتدای سال گذشته تاکنون صحبت از حمایت از زیلو در راستای احیای مجدد آن است و به نظر می رسد با برخی حمایتهای انجام شده، وضعیت این صنعت رو به بهبود است و در صورتی که بتواند همچون گذشته نقشی در اقتصاد خانواده داشته باشد، دوباره احیا خواهد شد.

محمد اکرمی خاطرنشان کرد: این حمایتها شامل کمک برای ایجاد کارگاه های جدید زیلو، خرید دستگاه و برخی حمایتهای معنوی است که خود برای هنر رو به افول زیلو، نوشدارو خواهد بود اما لازم است این نوشدارو به هنگام، به پیکره این هنر فراموش شده تزریق شود.

وی اظهار امیدواری کرد: با حمایتهای مالی و معنوی صورت گرفته از سوی برخی مراکز نظیر بنیاد میبدی، هر روز شاهد بهبودی این هنر اصیل ایرانی باشیم.

زیلو از جمله هنرهایی است که تاریخی خفته در پس خود دارد اما به نظر می رسد حتی مردمی که در مهد پیدایش این هنر زندگی می کنند نیز علاقه چندانی به واکاوی تاریخ آن ندارند و شاید این دلیل اصلی ناشناخته باقی ماندن این هنر زیباست.

امروزه بسیاری از مردم کشورمان حتی در استان یزد حتی آنها که علاقه بسیاری به صنایع دستی دارند، زیلو را با گلیم اشتباه می گیرند این درحالی است توریستها به ویژه ژاپنی ها نه تنها زیلو را به خوبی می شناسند بلکه چند محقق ژاپنی که برای تحقیق در زمینه زیلو در یزد زندگی می کنند، زیلوبافان میبد، نام و نشان و محله آنها را نیز به خوبی می شناسند و حتی می دانند که مثلا این زیلو توسط کدامیک از استادان زیلوبافی بافته شده است.

اما اینکه مردم ما زیلو را نمی شناسند، زیاد جای تعجب نیست زیرا در رسانه های ما از روزنامه های سراسری و محلی گرفته تا رسانه ملی، آنقدر که به تبلیغ لوازم خانگی مدرن، انواع چیپس و پفک و ... بها داده می شود، هنرهای اصیل جایگاهی ندارند که البته شاید تنها رسانه ها مقصر نباشند زیرا به هر حال این تبلیغ نیازمند یک متولی است که قطعا این متولی میراث فرهنگی و صنایع دستی است اما ظاهرا زیلو و صدها هنر دستی نظیر آن در این سازمان هم به دست فراموشی سپرده شده اند.

علاوه بر این به نظر می رسد با دنیای رنگ و طرحی که امروز در تمامی عرصه ها از جمله لوازم خانگی نفود کرده است، طرحهای زیلو نیازمند یک بازنگری و حرکت به سمت کاربردی شدن است.

بسیاری از زیلوها به دلیل نوشته هایی که در کناره های آن بافته می شود، علاقمندان را به خرید ترغیب نمی کند از سویی اندازه بسیاری از این زیلوها بسیار بزرگ است و عملا برای آپارتمانهای امروز کاربردی نیست ضمن اینکه برخی طرحهای آن نیز به شدت تکرار شده و تنوع قدیم در زیلوها مشاهده نمی شود.

یک علاقمند در عرصه احیای زیلو نیز در این زمینه اظهار داشت: بیش از ۹۰ نقش زیلو را جمع آوری و در کتابی منتشر کرده ام.

ماشاالله غنی پور اظهار داشت: در زمینه احیای زیلو علاوه بر جمع آوری نقوش زیلو، نوآوریهایی در این زمینه نیز انجام داده ام و برای اولین بار متن انگلیسی در زیلو نوشتم و طرح خودرو پژو را در یک زیلو ارائه کردم که این نوآوری سفارشهای زیادی را برای بافت زیلو به خود اختصاص داد.

وی در مورد علاقه اش به زیلوبافی گفت: زیلوبافی در خون و رگ ماست و من علاقه زیادی به زیلو و زیلوبافی دارم و تا آنجایی که اجدادمان را می شناختیم استاد درجه یک زیلو بودند و اجداد ما زیلوبافی را به اصفهان بردند.

غنی پور در مورد علاقه اش به بافت زیلو گفت: من زیلوبافی را دوست دارم و بافتن زیلو برای من لذت بخش است ولی نمی توان به چشم داشتن یک شغل به زیلوبافی نگاه کرد چون زحمت زیادی دارد و درآمد آن کم است و مثل گذشته بازار فروش ندارد.

وی بیان کرد: کسانی که در حال حاضر زیلو می بافند از روی ناچاری است چون از قدیم شغل آنها بوده و برخی از آنان نابینا هستند.

این علاقمند در عرصه احیای زیلو گفت: تبلیغات بسیار وسیعی برای زیلو باید انجام شود، بازارخرید زیلو باید رونق پیدا کند، دولت باید در راستای احیای زیلو از زیلوبافان حمایت کند.عرضه نخ دولتی به زیلوبافان، بیمه زیلوبافان، رونق بازار زیلو و اهمیت به این هنر و صنعت می تواند در زمینه احیای زیلو موثر باشد.