عزت نفس عبارت است از احساس ارزشمند بودن. این حس از مجموع افکار، احساس ها، عواطف و تجربه های ما در طول زندگی ناشی می شود. همه افراد، صرف نظر از سن، جنسیت، زمینه فرهنگی، جهت و نوع کاری که در زندگی دارند، نیازمند عزت نفس هستند. عزت نفس بر همه سطوح زندگی انسان اثر می گذارد. بررسی های گوناگون روان شناسی، حاکی از آن است که چنانچه نیاز به عزت نفس برآورده نشود، به ویژه در جوانان، نیازهای گسترده تری نظیر نیاز به خلاقیت و ابتکار، پیشرفت یا درک استعداد بالقوه محدود می ماند. بر اساس این نیاز اساسی انسان به رشد این استعداد امام علی (علیه السلام) دو عامل را در جهت تقویت عزت نفس دخیل می دانند:یکی ایمان به خدا و تکیه بر قدرت و توان او و دیگری پناه جستن به او.

ایمان به خدا به انسان انگیزه و توانی می دهد که می تواند در برابر هر نوع تهاجم و ناملایمات چون کوه ایستادگی کند. فشارهای روحی و روانی در برابر سدّ عظیم ایمان به خدا می شکند و ناملایمات اجتماعی توان ایستادگی در برابر آن را پیدا نمی کند، سختی های زندگی و ناگواری های آن قابل تحمّل می شود و آرامش و سکون بر جان و دل انسان سایه می افکند. امام علی (علیه السلام) می فرماید: همه بدو ایستاده و برقرار. بی نیازی هر تهیدست است، و عزّت هر خوار. نیروی هر ناتوان، و پناه هر اندوهبار. هر که سخن گوید، سخن او شنود، و هر که خاموش باشد نهان او داند. امام علی (علیه السلام) همواره بر این باورند که اگر کسی از خداوند یاری بجوید خدا او را یاری رساند و اگر از او عزّت بجوید او را عزیز می سازد. امام هادی (علیه السلام) جایگاه کرامت انسان را تا جایی مهم می شمارند که می فرماید: همانا خدای تبارک و تعالی همه چیز را به مومن تفویض کرده، جز خوار کردنش.

عامل دیگری که در استمرار عزّت نفس در زندگی انسان موثر است تقوا می باشد. آن حضرت بالاترین عزت نفس را داشتن تقوا برشمرده: َو به حقیقت های آن چنگ در آرید، تا شما را به زندگی خوشی که نهان است رساند، و به اقامتگاههای فراخ کشاند و به پناهگاه های استوار و منزلگاه های پر عزّت و اعتبار.در دیدگاه امام علی (علیه السلام) تقوا موجب می شود که انسان به زندگی خوش دست یابد. خوشی و ناخوشی زندگی انسان تا حدود زیادی به چگونگی نگرش انسان به زندگی وابسته است. انسان متقّی چون بر قدرت لایزال الهی پایه های زندگی اش را می سازد از قدرت روحی بالایی برخوردار است و به همین دلیل با خوش بینی بیشتری به زندگی نگاه می کند. دست یافتن به احساس رضایت و خوشی در زندگی موجب کرامت و عزت نفس می گردد.

انسان های خرسند از زندگی، هیچ گاه به سوی خواری سوق داده نمی شوند. این گروه از آدمیان در شرایط سخت زندگی هم با توجّه به بینش رضایت دار به زندگی نگاه می کنند، زیرا احساس خواری زاییده احساس نیاز است و انسان باتقوا هیچ احساس نیازی به غیر خدا ندارد و در نتیجه احساس عزت می کند.امام باقر (علیه السلام) می فرمایددرخواست حاجت از مردم موجب به تاراج رفتن عزت و از دست دادن حیاست و ناامید بودن از آنچه در دست مردم است باعث عزت مومنان است و امید بستن بدان، همانا تنگدستی و فقر آماده است.

امام علی (علیه السلام) تأکید می کردند که مراقب کرامت و عزت نفس خود باشید تا مبادا در حاجت خواهی از دیگران عزت نفس شما از بین برود، چنان که فرموده است: حاجت هایتان را با عزت نفس بخواهید.به این معنا که از دیگران مسألت مدارید تا عزت نفس تان به خطر نیفتد، امّا از دیگر سو می آموزد که هرگاه کسی از تو چیزی خواست با توجّه و عنایت تمام حاجت او را برآور و مراقب کرامت او باش.کسی نزد امام آمد و عرض کرد: «ای امیرمومنان، مشکل و حاجتی دارم و می خواهم به شما بگویم.» امام در چهره آن مرد شرمساری را و حتّی در صدایش لرزشی احساس کرد و به او فرمود: «خواسته ات را روی زمین بنویس و به زبان نیاور.» آن مرد با انگشتش روی زمین نوشت: «من فقیر و نیازمندم.» امیرالمومنین هم به او کمک کرد. ( روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج ۲، ص ۳۵۷)