چند ماهی بود که پرلا حامله بود، اما دو سه ماه قبل از زمان تولد فرزندش به خاطر عارضه پری ـ اکلامپسیا در بیمارستان بستری شد. پری ـ اکلامپسیا نوعی اختلال است که سبب تغییرات سریع در فشار خون شده و سلامت زن باردار را به خطر می اندازد.

یک هفته بعد، پزشکان مجبور شدند نوزاد را از طریق سزارین و ۱۳ هفته زودتر به دنیا آورند. پس از گذشت ۲ ماه، سلیا ۱.۸ کیلوگرم وزن داشت و در اتاقک شیشه ای بیمارستان اطفال دانشگاه کالیفرنیا نگهداری می شد. بخت با سلیا یار بود که در بیمارستان آموزشی با امکانات پیشرفته برای مراقبت از نوزادان متولد شده بود.

نوزادان زودرس با مشکلات بالقوه عدیده ای روبه رو هستند که از آنها می توان به انتروکولیت نکروزان (necrotizing enterocolitis) اشاره کرد که در آن، دیواره روده آسیب می بیند و باکتری ها وارد آن می شوند، حدود یک چهارم نوزادانی که به این بیماری مبتلا می شوند، جان خود را از دست می دهند و آنهایی هم که زنده می مانند، تا سال ها از مشکلات عصب شناختی رنج خواهند برد.

دکتر مارک آندروود که یکی از متخصصان اطفال در این بیمارستان است، در جستجوی یافتن نوعی درمان برای این بیماری است. تمرکز اصلی او بر خلاف دیگران، نه بر دارو که بر رژیم غذایی است.

دکتر آندروود بر این باور است با دادن معجونی از بروبوتیک ها (باکتری های سالم) و پری بوتیک ها (غذایی که آن باکتری ها مصرف می کنند) می توان جلوی بسیاری از موارد انتروکولیت نکروزان را گرفت. او بشدت مجذوب تاثیرات غذای فوق العاده و یکتایی است که در این میان وجود دارد و این غذا چیزی نیست جز شیر مادر.

بروس جرمن، شیمیدان دانشگاه کالیفرنیا می گوید: شیر یک پیشگیری کننده فوق العاده از بیماری ها و بهبوددهنده عملکرد بدن است. ما انسان ها با درک چگونگی عملکرد مواد مختلف موجود در شیر مادر، می توانیم در هر سن و سالی از فواید آن بهره مند شویم. یکی از کارکردهای مهم شیر مادر در نوزادان عبارت است از پیشگیری از بیماری های نوزادان و بهبود بخشی سیستم ایمنی از طریق ایجاد نوعی تعادل در باکتری های موجود در روده و سایر قسمت های بدن.

بسیاری از پژوهشگران اکنون بر این باورند که شیردهی نوعی انطباق حفاظتی (و نه فقط تغذیه ای) تکامل یافته است.

وضعیت سلیا را در نظر بگیرید. با این که در بیمارستانی با پیشرفته ترین تجهیزات نگهداری می شود، باز هم در معرض خطرات مختلف قرار دارد.

جنین در برابر باکتری ها بسیار آسیب پذیر است، زیرا تا قبل از تولد چندان در معرض ذرات بیماری زا یا سایر میکروب ها نبوده است.

نوزاد پس از تولد، از چند طریق در معرض میکروب های مختلف قرار می گیرد: ابتدا از قرار گرفتن در مجرای زایش که سرشار از انواع باکتری است، سپس از طریق قرار گرفتن در آغوش مادر که در حال ایده آل با شیردهی در همان اول همراه است.

میکروب های خوب و بد بتدریج وارد بدن نوزاد می شوند و سیستم ایمنی بدن نوزاد، آنها را شناسایی می کنند، اما برای سلیا که با سزارین به دنیا آمده بود و در اتاقکی مجزا نگهداری می شد، اکثر باکتری ها را می بایست نه از مادرش بلکه از بیمارستان به دست می آورد.

از آنجا که هنوز سنش برای مصرف شیر مادر مناسب نیست، از نوع خاصی غذا استفاده می کند که عبارت است از ویتامین مایع و چند قطره از شیر مادرش. این غذا به وسیله یک سوند از طریق بند ناف به بدن نوزاد منتقل می شود.

برخی پژوهشگران از جمله دکتر آندروود بر این باورند که این نوع تغذیه، سبب بیمار کردن نوزادان می شود. برای نوزادان زودرس، عفونت بسیار سریع و شدید پدیدار می شود، ولی احتمال ابتلای نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می کنند به انتروکولیت نکروزان، ۵۰ درصد کمتر از آنهایی است که از شیر مادر محروم هستند.

این آمارها سبب شد دکتر آندروود و همکارانش بیشتر به بررسی شیر مادر روی آورند. یافته های آنان ممکن است نه فقط برای نوزادان که برای همه انسان ها در هر سنی مهم و تاثیر گذار باشد.

متاسفانه تا همین اواخر، پژوهشگران توجه چندانی به شیر مادر نمی کردند. دلیل این بی توجهی نیز این بود که در کشورهای توسعه یافته، نوزادان می توانند بدون شیر مادر بزرگ شوند.

بسیاری از پزشکان و پژوهشگران سال ها فکر می کردند شیر مادر فقط از نظر تغذیه ای دارای اهمیت است و به این ترتیب می توان شیر خشک را جایگزین کرد. امروزه فقط در ایالات متحده صنعت شیرخشک سازی برای نوزادان درآمدی بالغ بر سه و نیم میلیارد دلار دارد.

متاسفانه هزینه های پژوهشی مصرف شده برای بهبود کارایی صنعت لبنیات بسیار بیشتر از هزینه اختصاص یافته برای بررسی و مطالعه در مورد شیر مادر بوده، اما در این میان، اوضاع کم کم به سود شیر مادر در حال تغییر است.

یکی از کسانی که متوجه اهمیت بیشتر شیر مادر شد، پژوهشگر تغذیه به نام بروس جرمن بود. چند سال پیش بود که پرسشی مهم ذهن پروفسور جرمن را به خود مشغول کرد: «کدام غذاست که برای سلامت انسان، بیشترین فایده را دارد؟» که البته جوابش به این پرسش، «شیر» بود.

یکی از کارکردهای شیر مادر پیشگیری از بیماری های نوزادان و بهبود سیستم ایمنی از طریق ایجاد تعادل در باکتری های موجود در روده و سایر قسمت های بدن است

پروفسور جرمن به بررسی پژوهش های سایر دانشمندان درباره شیر مادر پرداخت.

وی مشاهده کرد برخی پژوهشگران، شیر مادر را عاملی برای رفع علل بیماری زا و حتی آن را ضد التهاب و تقویت کننده سلول های ایمنی نوزاد می دانند، اما این پژوهشگران نتوانسته بودند به ساز و کار این مساله پی ببرند.

اگر فقط می شد نحوه انجام این امور را مشخص کرد و موادی که این تاثیرات مثبت را داشتند، شناسایی کرد و به تولید انبوه رساند، امکان تولید موادی برای درمان بیماری های مختلف ـ از اسهال گرفته تا سرطان و ایدز ـ فراهم می شد.

یک دسته خاص از مواد موجود در شیر مادر، توجه پروفسور جرمن را بیشتر به خود جذب کرد. این دسته از مواد اولیگوساکاریدها نام دارند. این نوع مولکول های قندی که جزو اصلی ترین مواد جامد موجود در شیر هستند، قابل هضم نیستند.

پرسشی که در این میان مطرح می شود، این است که اگر این مواد قابل هضم نیستند، دلیل حضور گسترده آنها در شیر چیست؟ وی حدس می زد پاسخ این پرسش، میکروب های موجود در بدن باشد.

اگر این مولکول ها برای بدن ما نقش تغذیه گر داشته باشند، شاید وظیفه تغذیه رسانی به میکروب هایی را دارند که موجب بهبود سلامت ما می شوند.

به این صورت بود که پروفسور جرمن، گروهی پژوهشی از شیمیدانان و زیست شناسان مولکولی تشکیل داد تا اولیگوساکاریدها را از شیر گرفته و تاثیر آنها را روی باکتری های مختلف مورد بررسی قرار دهند.

تاکنون پژوهشگران توانسته اند ۱۵۰ نوع اولیگوساکارید مختلف را در شیر مادر شناسایی کنند. پژوهشگران بر این باورند شاید حدود ۲۰۰ نوع اولیگوساکارید در شیر مادر وجود داشته باشد. این قندها از ترکیب سه تا ۲۰ منوساکارید (قند ساده) به وجود می آیند و البته تجزیه و بررسی آنها دشوار است. یکی از پژوهشگران این گروه تصمیم گرفت از فناوری جدید کروماتوگرافی برای بررسی بیشتر این مواد استفاده کند.

یکی دیگر از فناوری های مورد استفاده در این رابطه، یک سیکلوترون مغناطیسی فوق العاده قوی بود. این وسیله استوانه ای شکل، سبب چرخش مواد در یک مسیر دایره ای می شود و امکان تجزیه مواد از طریق لیزر و اندازه گیری جرم ذرات جدا شده برای دانشمندان فراهم آید.

با این که این فرآیند ها بسیار وقتگیر و طاقت فرسا بود، اما سرانجام این گروه پژوهشی توانست چندین قند جدید در شیر مادر شناسایی کند که ممکن است نقشی مهم در سلامت انسان داشته باشند.

یکی دیگر از فعالیت های این گروه، بررسی نحوه کارکرد این قندهاست. به عنوان مثال در لوله های آزمایش پوشیده از اولیگوساکارید و خالی از اکسیژن، باکتری های خاصی را رشد دادند. هدف از این کار شبیه سازی محیط روده انسان بود. همچنین باکتری های موجود در مدفوع نوزادان مورد بررسی قرار گرفت.

نتیجه این شد که نوعی خاص از باکتری به نام بیفیدوباکتری که در مدفوع نوزاد شیرخوار فراوان است، از نوعی اولیگوساکارید تغذیه می کند. با این که انسان نمی تواند این نوع اولیگوساکارید را هضم کند، اما بیفیدوباکتری ها از این ماده تغذیه می کنند.

در واقع این ماده توسط این نوع باکتری مصرف می شود، لذا میکروب های مضری که در بدن نوزاد وجود دارد، نمی تواند چیزی برای تغذیه بیابد.

همین مطالعه سبب شد در بیمارستان نوزادان دانشگاه کالیفرنیا، شیر مادر غنی شده با اولیگوساکاریدها به نوزادانی که رشد مطلوبی ندارند، داده شود تا با بیفیدوباکتری ها رشد مطلوبی داشته باشند.

هدف این است که مقادیر کافی باکتری و قند مصرفی آن را برای روده فراهم کنند تا کمبودهای روده در این زمینه جبران شود.

بیفیدوباکتری در یک فرآیند آزمایشگاهی تولید می شود و به شکل محلولی قابل حل درمی آید. پژوهشگران بر این باورند که این کار می تواند نقش مهمی در حفظ جان نه فقط نوزادان زودرس، بلکه نوزدان معمولی و کودکان کم سن و سال در کشورهای در حال توسعه داشته باشد. کشورهای در حال توسعه از نظر عفونت های روده که منجر به اسهال می شود، وضعیت چندان مطلوبی ندارند.

گام بعدی در این راه عبارت است از تولید انبوه انواع قندهای مهمی که در شیر وجود دارد. یکی از راه های پیشنهادی، استفاده از شیر گاو است، زیرا در شیر گاو انواع مختلف قندهای گروه اولیگوساکارید وجود دارد که البته میزان این قندها پایین است.

یکی دیگر از قندهای گروه اولیگوساکارید که نویدهایی برای آینده به همراه دارد، دیسیالیلاکتو ـ ان ـ تترواس نام دارد.

این قند سبب کاهش مرگ و میر ناشی از انتروکولیت نکروزان در موش ها از ۲۵ درصد به پنج درصد شد. پژوهشگران حدس می زنند این ماده با تقویت رشد باکتری های مفید یا کم کردن التهاب روده، این عملکرد مثبت را از خود نشان دهد.

مطالعات همچنین نشان می دهد این ترکیب می تواند به نوعی انگل های بیماری زا و مرگ آور اسهال خونی آمیبی متصل شود. در واقع ساختار این مواد همانند مولکول های سطح سلول های اپیتلیال روده است.

وقتی انگل های بیماری زا قصد چسبیدن به سطح روده را دارند، این مواد را با سطح روده اشتباه می گیرند و به این صورت به دام می افتند و این مساله به دفع این انگل ها می انجامد.

این یافته می تواند به نجات جان کودکان و بزرگسالان زیادی کمک کند، زیرا اسهال خونی آمیبی سومین عامل مرگ و میر ناشی از انگل در دنیاست البته تولید این نوع خاص اولیگوساکارید دشوار است، اما ماده مشابهی که در شیر گاو وجود دارد تا حدی می تواند اثرات مشابهی داشته باشد.

شیر مادر همچنین سبب جلوگیری از فعالیت استرپتوکوک پنومونیه می شود. این باکتری سبب ایجاد عفونت های تنفسی و گوش می شود.

شاید همین امر دلیلی باشد بر این که نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می کنند، کمتر از آنهایی که شیر مادر نمی خورند به چنین عفونت هایی دچار می شوند.

پژوهشگران همچنین نوعی دیگر از اولیگوساکارید را یافته اند که به برخی حیوانات در دفع کامپیلوباکتری وبا و نیز عامل ایجاد نوعی خاص از اسهال کمک می کند. شاید در آینده شاهد عرضه محصولی در داروخانه ها باشیم که محتویات مفید شیر مادر را در خود داشته باشد.

بتازگی یک شرکت داروسازی به تولید نوعی مکمل غذایی از مواد مفید موجود در شیر مادر پرداخته است. محصول این شرکت شاید تا حدی از مرگ ناشی از اسهال یک میلیون کودک در کشورهای در حال توسعه جلوگیری کند.

در این میان، نوزادانی که از شیر مادر محروم هستند و در عین حال در معرض عوامل بیماری زای زیادی در محیط قرار دارند، می توانند بهترین بهره را از این مکمل ببرند.

پژوهشگران با بررسی چربی موجود در شیر مادر مشاهده کردند این چربی می تواند از آلوده شدن سلول های بدن توسط ویروس اچ.آی.وی جلوگیری کند.

همچنین یک ترکیب دیگر به دست آمده از شیر مادر می تواند جلوی ناتوانی سلول های ایمنی حاصله از ویروس اچ.آی.وی را بگیرد.

شرکت های تولید شیر خشک نیز در این حرکت همراه شده اند و برخی مواد مفید موجود در شیر مادر نظیر بعضی انواع اولیگوساکارید را به تولیدات خود افزوده اند. این شرکت ها همچنین به سرمایه گذاری روی این طرح های پژوهشی روی آورده اند.

طرح بعدی که پروفسور جرمن و همکارانش در دست بررسی دارند، عبارت است از استخراج لیپید های موجود در شیر مادر و بررسی تاثیر آن بر پوست نوزادان زودرس.

با این که مطالعات جدی روی تاثیرات مثبت شیر مادر سابقه چندانی ندارد، اما به نظر می رسد اشتیاق به پژوهش و مطالعه در مورد آن به طور روزافزون در حال افزایش است.

دانشمندان امیدوارند با بررسی تک تک مواد موجود در شیر مادر، روش های مناسبی برای پیشگیری یا درمان بسیاری از بیماری های کودکان و نیز افراد بزرگسال بیابند.