ماه رمضان نام یکی از ماه های قمری سال است. در برخی از روایات آمده است که رمضان نام خداوند است، از این رو لازم است که همواره برای بیان نام ماه قمری کلمه عربی شهر و فارسی ماه بدان افزوده شود؛ چرا که بیان جملاتی چون رمضان آمد و رمضان رفت، بدون افزودن کلمه ماه، نوعی اهانت به خداوند است؛ چرا که خداوند آمد و شد ندارد.

این ماه قمری، از نظر اسلام در جایگاه ویژه ای قرار دارد؛ زیرا ماه نزول قرآن به شکل دفعی بر قلب حضرت محمد(ص) است که از آن به انزال در برابر تنزیل یاد می شود؛ افزون بر اینکه ماه روزه است که آدمی در این کارگاه یک ماهه به شکل عملی و نظری تقوا را آموزش می بیند.

نویسنده دراین مطلب براساس آموزه های وحیانی اسلام، فضیلت و ارزش و اهمیت این ماه را بیان کرده که با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● ماه رمضان، برترین ماه قمری

ماه رمضان به سبب ویژگی هایی که دارد، برترین ماه سال است؛ زیرا در این ماه انسان می تواند گام های بلندی را برای رسیدن به حکمت و هدف آفرینش بردارد و به سوی خداوند تقرب جوید و با تقوایی که در این ماه به دست می آورد خود را برای نبرد در آوردگاه سال آماده سازد و بتواند پنجه در پنجه شیطان افکند.

البته همه ماه های سال که عمر آدمی را تشکیل می دهد، از ارزش و اهمیت بسیار والایی برخوردار است و در بسیاری از ایام سال، روزهای بس مبارک و خجسته ای است که نمی توان اهمیت و ارزش آن را نادیده گرفت که یک روز عبادت و روزه درآن ارزش بهشت را دارد و یا به اندازه سال ها عبادت قلمداد می شود.

انسان در همین ماه های سال که عمر اوست می تواند یک فرصت بی تکرار را در دنیا تجربه کند و خود را برای ابدیت بسازد. بنابراین، هر روز و هرماه خود فرصت تکرارنشدنی است که به انسان داده شده که اگر از آن به درستی استفاده نکند، خود را برای ابدیت در مرتبه کمال نخواهد دید یا حتی بدتر در دوزخ فراق از کمال می یابد که به آتش فراق، تن و جانش می سوزد.

برخی از ماه های سال از جمله ماه های حرام چهارگانه: رجب المرجب، ذی القعده حرام، ذی الحجه الحرام و محرم الحرام از ماه هایی است که گناه در آن بزرگ شمرده شده و عقاب و عذاب دوچندان برای آن درنظر گرفته شده است. جنگ و خونریزی در آنها حرام است و هرگونه قتلی در آن دیه مضاعف و عذاب دوچندان به همراه می آورد.

از امیرمؤمنان علی(ع) روایت است که فرمود: شهر رمضان شهرالله و شعبان شهر رسول الله و رجب شهری؛ رمضان ماه خدا و شعبان ماه رسول خدا و رجب ماه من است. (وسائل الشیعه، ج ۷ ص ۲۶۶، ح ۲۳)

اهل بیت پیامبر (ص) به عنوان مصداق اتم واکمل اهل ایمان، دروازه ورود به مدینه النبی (ص) هستند و هر کسی بخواهد به این شهر در آید می بایست از طریق محبت ذوی القربی و علم ایشان، وارد شهر علم نبی (س) شود و هرکسی که بخواهد محبت و رضایت خداوندی را به دست آورد، می بایست با محبت و اطاعت از پیامبر (ص) وارد شهر الله شود. (آل عمران، آیه ۳۱) از این رو ماه های رجب و شعبان را مقدمه ای برای ورود به ماه رمضان دانسته اند و گفته اند که هرکسی که می خواهد ازماه رمضان این ماه خدا بهره کامل برد خود را در ماه های رجب و شعبان آماده سازد.

رسول خداوند دراین باره می فرماید: انما سمی شعبان لانه یشعب فیه خیر کثیر لرمضان؛ و شهر رمضان، سمی بذلک لانه یرمض الذنوب؛ پیامبر اکرم (ص) فرمود: ماه شعبان از این رو شعبان نامیده شده که خیر فراوانی از آن به سوی (ماه) رمضان منشعب می شود و ماه رمضان بدین جهت ماه رمضان نامیده شده که گناهان را می سوزاند. (بحار الانوار، ج ۵۸، ص ۳۴۱).

این بدان معناست که ماه هایی چون ماه رجب و شعبان نیز بسیار ارزشمند است؛ اما دراین میان ماه رمضان از ویژگی های انحصاری برخوردار است که آن را برترین ماه درمیان ماه های قمری قرارداده است که درک شب قدر آن تنها به اندازه هزار ماه ارزش دارد و درک آن شب، آدمی را به سیری هشتاد و سه ساله می برد که عمر متوسط یک فرد انسانی است. بنابر این، درک حتی یک شب قدر درمیان شب های قدری که برای آدمی در طول عمرش پیش می آید، می تواند او را به کمال برساند؛ حال اگر همه شب های قدر عمرش را درک کند تا چه اندازه اوج خواهد گرفت و به سمت سدره المنتهی (نجم، آیه ۱۴) و قاب قوسین او ادنی، (نجم، آیات ۸ و ۹) نزدیک می شود؟

ماه رمضان از چنان ارزشی برخوردار است که انسان برای ورود به آن باید خود را از ماه رجب و شعبان آماده سازد. روزه گرفتن و اعتکاف درماه های رجب و شعبان برای آماده سازی مقدماتی است تا انسان بتواند درماه رمضان دراین کارگاه اختصاصی و آموزشی خداوند بهترین بهره را ببرد؛ چرا که درآن ماه دیگر فشاری از سوی ابلیس و شیاطین نیست و آنان در بند شده اند و انسان می تواند با غلبه بر هواهای نفسانی خویش از طریق روزه گیری، گام های تقوایی را بردارد و خود را برای ورود به مراحل بعدی آماده کند.

پیغمبر اکرم (ص) فرموده است: ماه رجب ماه خداوند است که رحمت الهی درآن ریزش می کند؛ و ماه شعبان ماهی است که در آن خیرات منشعب و پراکنده می شود و شیوع می یابد؛ و در روز اول ماه رمضان شیاطین در غل و زنجیر کشیده می شوند و درهر شب ماه مبارک رمضان هفتاد هزار نفر از بندگان (گناهکار) خدا آمرزیده می شوند.

دراین ماه درهای بهشت گشوده می شود و شیطان را به غل (و زنجیر) می کشند؛ در آن، شب قدر است که برتر از هزار ماه است، و محروم کسی است که (از فیوضات آن شب) محروم ماند. (تهذیب الاحکام، ج۴، ص ۱۵۲)

امام صادق(ع) فرمود: من صام ثلاثه ایام من آخر شعبان و وصلها بشهر رمضان کتب الله له صوم شهرین متتابعین؛ هر کس سه روز آخر ماه شعبان را روزه بگیرد و به روزه ماه رمضان وصل کند خداوند ثواب روزه دو ماه پی در پی را برایش محسوب می کند. (وسائل الشیعه، ج۷، ص۳۷۵، ح۲۲)

البته هر سالی که بر انسان می گذرد و تجربه هایی که در ماه رمضان می اندوزد او را برای ورود به کلاس بالاتر رمضان آماده می کند. چنانکه هر روز از روزه های نخست ماه رمضان آدمی را برای ورود به شب قدر مهیا می سازد و از همین رو شب قدر در دهه سوم ماه رمضان قرار داده شده است که روزه دار دو دهه آمادگی را گذرانده است و با ورود به شب قدر و بهره مندی از آن می تواند کلاس های بالاتر را در شب های آخر بگذراند و برای یک سال مجهز و آماده با سلاح تقوای درونی به جنگ ابلیس و شیاطین برود و در آوردگاه سال ابلیس و شیاطین را به زانو درآورد.

درک این کلاس ها نیازمند درک همه مراتب مقدماتی است. عارف کامل مرحوم میرزا جوادآقا ملکی تبریزی(ره) در المراقبات می فرماید: مراتب روزه سه نوع است: یکی روزه عوام که در آن ترک خوردن و آشامیدن و شهوات است؛ دیگری روزه خواص که علاوه بر آنچه گفته شد حفظ جوارح از مخالفت های اوامر الهی است، و سوم روزه خاص الخواص است و آن ترک هر چیزی است که انسان را از خداوند باز دارد، خواه حلال باشد و خواه حرام.

● علل اهمیت و فضیلت ماه رمضان

در آیات و روایات علل و اسباب بسیاری برای اهمیت ماه رمضان نسبت به ماه های دیگر برشمرده شده است. از جمله در اهمیت و فضیلت این ماه رسول خدا(ص) فرموده است: لو یعلم العبد ما فی رمضان لود ان یکون رمضان السنه ، اگر بنده «خدا» می دانست که در ماه رمضان چیست و چه برکتی وجود دارد دوست می داشت که تمام سال، رمضان باشد. (بحارالانوار، ج۳۹، ص ۶۴۳) در اینجا به برخی از اسباب و عللی که در قرآن و روایات آمده اشاره می شود:

۱ نزول قرآن: خداوند در آیاتی چند ماه نزول قرآن را ماه رمضان می داند. قرآن به شکلی دفعی و یکجا در ماه رمضان بر قلب پیامبر(ص) نازل شده و سپس در طول بیست و سه سال به شکل تدریجی با توجه به مناسبت ها دوباره فرود آمده است. ماه رمضان، همان ماه است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، کتابی که مردم را راهبر و در بردارنده دلایل آشکار هدایت و میزان تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد و کسی که بیمار یا در سفر است باید به شماره آن، تعدادی از روزهای دیگر را روزه بدارد. خدا برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد تا شماره مقرر را تکمیل کنید و خدا را به پاس آنکه هدایتتان کرده است به بزرگی بستایید، باشد که شکرگزاری کنید. (بقره، آیه۵۸۱) خداوند در آیه۳ دخان معلوم می دارد که این نزول دفعی در شب مبارکی اتفاق افتاده است که همان شب قدر است.

۲ شب قدر: شب قدر که درک آن برابر با یک عمر هشتاد و سه ساله آدمی یعنی هزار ماه است، در ماه رمضان قرار دارد. خداوند درباره فضیلت شب قدر سوره قدر را فرو فرستاده که تشریح کننده جایگاه ارزشمند این شب در میان شب های سال است. سوره قدر را نسبت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نیز دانسته اند چنانکه نسبت خداوند در سوره توحید و اخلاص بیان شده است. به این معنا که حقیقت توحید را می توان در سوره اخلاص و توحید یافت و حقیقت صفات کمالی و مقامی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) را در سوره قدر یافت. در این شب تقدیر انسان و موجودات نهاده می شود و فرشتگان و روح اعظم در این شب بر زمین بر حجت و خلیفه کامل الهی فرود می آیند و مقدرات هستی را رقم می زنند و بر حجت معصوم(ع) عرضه می دارند. (سوره قدر) رسول الله(ص) در دهه آخر ماه رمضان اعتکاف نموده و می فرمود: شب قدر را در دهه اخیر رمضان جستجو کنید. امام صادق(ع) فرمود: رأس السنه لیله القدر یکتب فیها ما یکون من السنه الی السنه ؛ آغاز سال (حساب اعمال) شب قدر است. در آن شب برنامه سال آینده نوشته می شود. (وسائل الشیعه، ج۷ ص۸۵۲ ح۸) و همچنین از امام صادق(ع) سؤال شد: کیف تکون لیله القدر خیرا من الف شهر؟ قال: العمل الصالح فیها خیر من العمل فی الف شهر لیس فیها لیله القدر؛ چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ حضرت فرمود: کار نیک در آن شب از کار در هزار ماه که در آنها شب قدر نباشد بهتر است. (وسائل الشیعه، ج۷ ص۶۲۵، ح۲)

۳ کارگاه تقوا: ماه رمضان ماهی است که انسان به سبب وضعیت ویژه ای که به دست می آورد در یک شرایط آرمانی می تواند خودسازی و تزکیه کند و با مبارزه علیه هواهای نفسانی با خودداری از خوردن و آشامیدن و ترک گناهان و انجام عبادت های خاص، خود را برای مبارزه با شیاطین و عبور از سنگلاخ دام دنیا و دوزخ فریب آماده سازد. از این رو خداوند در آیه۳۸۱ سوره بقره، روزه در ماه رمضان را آمادگاه معرفی می کند که انسان با به دست آوردن زمینه های تقوا می تواند خود را برای نبرد آماده کند. پیامبر اکرم(ص) به جابربن عبدالله انصاری فرمود: ای جابر! این ماه رمضان می باشد؛ هر کس که روز آن را روزه بدارد و پاسی از شب آن را (برای عبادت) به پا خیزد و شکم و شهوت خود را پاک نگه دارد و زبانش را (از گناه) نگاه دارد، (چنین کسی) همچنانکه از ماه مبارک رمضان بیرون می رود، از گناهان نیز خارج می شود. جابر عرض کرد: ای پیامبر خدا چه نیکوست این حدیث! رسول خدا فرمود: ای جابر، چه شروط سختی دارد! (الکافی، ج۴، ص۷۸)

پیامبر اکرم(ص) فرمود: همانا کسی که به شش ویژگی در ماه رمضان چنگ زند، خداوند گناهانش را می بخشد: ۱ دینش را حفظ کند. ۲ نفسش را نگاه دارد. ۳ با بستگانش پیوند برقرار نماید. ۴ همسایه اش را آزار نرساند. ۵ رعایت (حقوق) برادرانش بنماید. ۶ زبانش را (از ناروا) بازدارد. اما روزه، پس هیچ کس جز خدا پاداش عمل کننده اش را نمی داند. (مستدرک الوسائل، ج۷، ص۰۷۳)

۴ ماه روزه: روزه در این ماه واجب شده است و اهل ایمان و اسلام می توانند با روزه گرفتن در این ماه خود را برای بهره مندی از برکات و آثار این ماه و ماه های دیگر آماده کنند: یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون؛ ای اهل ایمان روزه بر شما واجب شد چنان که بر امت های پیشین واجب شده بود، باشد تا پرهیزگار شوید. (بقره، آیه۳۸۱) البته روزه تنها دست برداشتن از خوردن و آشامیدن نیست هر چند که بسیاری از مشکلات و بدبختی های انسان به خاطر تأمین این دو خواسته طبیعی است که گاه انسان را به اسراف و تبذیر می کشاند و هواهای دیگر نفس را نیز بیدار می کند، ولی روزه دار واقعی کسی است که خود را از همه گناهان نگه دارد و از آنچه عقل و عقلاء و شریعت نمی پسندند و زشت و گناه می دانند پرهیز کند و تقوای از آنها را د رخود تقویت کند. امام علی(ع) فرمود: الصیام اجتناب المحارم کما یمتنع الرجل من الطعام و الشراب؛ روزه پرهیز از حرامها است همچنانکه شخص از خوردنی و نوشیدنی پرهیز می کند. (بحار، ج۳۹، ص۹۴۲) و امام جعفر صادق(ع) از پدران گرامی اش روایت می نماید که حضرت زهرا(س) فرمود: صائم با روزه خویش کاری نکرده (یعنی حق روزه را ادا نکرده) هرگاه زبان و گوش و چشم و جوارحش را از (آنچه که بر آنها حرام است) حفظ نکرده باشد.

۵ ماه رحمت و مغفرت: این ماه زمان بهره مندی از عنایت خاص الهی است. خداوند در این ماه به شیوه های گوناگون به بندگان خویش عنایت می کند و از رحمت رحمانی خود به همه می بخشد تا در مسیر هدایت قرار گیرند. کسانی که گناه و خطایی کرده اند می پوشاند و از ایشان در می گذرد تا پاک شده و در مسیر تعالی و کمال قرار گیرند.

رسول خدا(ص) فرمود: هو شهر اوله رحمت و اوسطه مغفره و آخره عتق من النار؛ رمضان ماهی است که ابتدایش رحمت است و میانه اش مغفرت و پایانش آزادی از آتش جهنم. (بحارالانوار، ج ۳۹، ص ۲۴۳) همچنین می فرماید: ان ابواب اسماء تفتح فی اول لیله من شهر رمضان و لاتغلق الی آخر لیله منه؛ درهای آسمان در اولین شب ماه رمضان گشوده می شوند و تا آخرین شب بسته نمی شوند. (بحارالانوار، ج ۶۹، ص ۴۴۳، ح ۸) نیز فرمود: ماه رمضان، ماه خداست و آن ماهی است که خداوند در آن حسنات را می افزاید و گناهان را پاک می کند و آن برکت است. (بحارالانوار، ج ۶۹، ص ۰۴۳، ح ۵)

امام رضا (ع) روز عید فطر به مردمی برخوردند که به کارهای بیهوده و بازی و خنده مشغول بودند. حضرت با دیدن ایشان رو به اصحاب خود کرد و فرمود: همانا خداوند صاحب عزت و جلال، ماه رمضان را میدان مسابقه ای برای بندگانش آفرید تا در این ماه با پیروی از خداوند به سوی بهشت پیشی گیرند. پس گروهی پیشی گرفتند و به پیروزی دست یافتند و کسانی دیگر باز ماندند و محروم گشتند. شگفتا (و شگفتا) از کسی که سرگرم خنده و بازی است (آن هم) در روزی که نیکوکاران ثواب و اجر می برند و کوتاهی کنندگان محروم می شوند. به خدا قسمت اگر پرده و حجاب ها کنار رود، هر آینه نیکوکار به کردار نیک خود و گناهکار به گناهش مشغول می شود. (الکافی، ج ۴، ص ۱۸۱)

۶ بسته شدن دوزخ: ماه رمضان ماه رحمت الهی بر همه بندگان است. در این ماه خداوند درهای دوزخ را می بندد و درهای رحمت خویش را به سوی بندگان می گشاید تا هر کسی هدایت و تقرب بجوید و راه کمال خود را بیابد و بپیماید. رسول خدا(ص) فرمود: اذا استهل رمضان غلقت أبواب النار؛ هنگامی که هلال ماه رمضان پدیدار شد، درهای دوزخ بسته شود. (بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۸۴۳)

۷ به زنجیر شدن شیاطین: در این ماه چنانکه گذشت شیاطین به زنجیر می شوند و دیگر انسان از بیرون دچار وسوسه نخواهد شد و تنها دشمن او در این ماه هواهای نفسانی اوست. پس اگر این هواهای نفسانی را با روزه داری به قید کشید امید است که پس از ماه رمضان هنگامی که در آوردگاه جنگ با شیاطین می رود دیگر از خیانت ستون پنجم دشمن یعنی هواهای نفسانی در امان باشد و بتواند با تقوای درونی بر وسوسه های بیرونی شیاطین غلبه کرده و بر ایشان چیره شود. امام رضا(ع) از پیامبر(ص) نقل می کند که: فی اول یوم من شهر رمضان تغل المرده من الشیاطین؛ در روز اول ماه رمضان شیاطین در غل و زنجیر کشیده می شوند. (تهذیب الاحکام، ج ۴، ص ۲۵۱)

۸ بهار قرآن: ماه رمضان را ماه ربیع القرآن نیز گفته اند. امام باقر(ع) می فرماید: لکل شیء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان؛برای هر چیزی بهاری است و بهار قرآن ماه رمضان است. در این ماه انسان در شرایط خاصی است که می تواند بیشترین بهره را از قرآن ببرد. خداوند این ماه را چنان قرار داده است که جوانه های قرآن در جان آدمی در آید و او را برای قرآنی شدن آماده سازد. امام رضا(ع) می فرماید: من قرأ فی شهر رمضان آیه من کتاب الله کان کمن ختم القرآن فی غیره من الشهور؛ کسی که در ماه رمضان آیه ای از کتاب خدا(قرآن) را بخواند، مانند کسی است که در دیگر ماه ها تمام قرآن را خوانده باشد.(بحارالانوار ج ۳۹، ص ۶۴۳)

۹ روزه، نشانه ایمان: روزه داری در ماه رمضان نشانه ایمان است. اسلام بر پنج چیز استوار است که هر کسی آن را داشت می توان او را اهل اسلام و ایمان دانست که نماز و روزه و زکات و حج و جهاد است. البته در این میان ولایت است که به همه اینها روح و معنا می بخشد؛ چرا که بی ولایت هیچ یک از اینها ارزشی ندارد چنانکه در روایتی از امام باقر(ع) این مطلب بیان شده است. از نظر معصوم(ع) روزه داری نشانه ایمان است که کسی که روزه نگه نمی دارد و حتی یک روز آن را افطار کند در حقیقت از دایره ایمان خارج شده است. امام صادق(ع) فرمود: من افطر یوما من شهر رمضان خرج روح الایمان منه؛ هر کس یک روز ماه رمضان را (بدون عذر)، بخورد روح ایمان از او جدا می شود. (وسائل الشیعه، ج ۷ ص ۱۸۱، ح ۴ و ۵ من لا یحضره الفقیه ج ۲ ص ۳۷، ح ۹)