شعر پارسی قله های بسیاری دارد، در عرصه غزل سعدی می شود قله و در عرصه مثنوی سرایی مولانا و خلاصه در هر قالبی شاعری هست که زیبایی و شیوایی ذهن و زبانش او را به یکی از بزرگان ادبیات اصیل و گسترده کشورمان مبدل کرده باشد. بی شک در عرصه رباعی و رباعی سرایی خیام ماندگارترین نامی است که می درخشد. هرساله ۲۸ اردیبهشت ماه سالروز تولد وی را بهانه ای می دانیم برای بزرگداشت این فیلسوف و شاعر بزرگ و همیشه ماندگار.

از خاک برآمدن و در خاک شدن، در دست کوزه گر آمدن، کوزه شدن، دوباره گل شدن داستانی است که خیام آن را روایت می کند و حتی دسته ای که بر گردن کوزه است را دستی می داند که روزی و روزگاری بر گردن یاری بوده است... و گل را نیز دل می داند... اصلا هنر خیام در همین است، در اینکه گل را به دل مبدل می کند!

غیاث الدین ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری ۲۸اردیبهشت ماه سال ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور به دنیا آمد، وی به خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری هم نامیده شده است، فیلسوف، ریاضیدان، ستاره شناس و شاعر ایرانی دوره سلجوقی است. جایگاه علمی این دانشمند و حکیم بزرگ بسیار والاتر از مقام شاعری اش است، اما شهرت وی بیشتر به سبب سرایش رباعیات دلنشینی است که در سراسر جهان علاقه مندان بسیاری را دارد.

وی در سال ۴۴۹ تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر، قاضی القضات سمرقند، کتابی درباره معادله های درجه سوم به زبان عربی نوشت تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله با نظام الملک طوسی رابطه ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان می رود تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را به عهده گیرد.

خیام هجده سال در آن جا مقیم می شود. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می شود و در همین سال ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می کند. تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال الدین ملکشاه شهره است، اما پس از مرگ ملکشاه کاربستی نیافت. در این دوران خیام به عنوان اختربین در دربار خدمت می کرد هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت.

در همین سال ها(۴۵۶) مهم ترین و تاثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح مااشکل من مصادرات اقلیدس را می نویسد و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت ها را شرح می دهد. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام الملک، خیام مورد بی مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد بعد از سال ۴۷۹ اصفهان را به قصد اقامت درمرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالا در آنجا میزان الحکم و قسطاس المستقیم را نوشت. رساله مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) احتمالا در همین سال ها نوشته شده است.

غلامحسین مراقبی گفته است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر بر نگزید. البته برخی از داماد خیام سخنانی نقل کرده اند و در این باره نظری دیگر داشته اند.

خیام در سال ۵۱۷ ه.ق چشم از جهان فرو بست. وی را در زادگاهش نیشابور به خاک سپردند. آرامگاه این شاعـر بزرگ و ریاضیدان مشهور ایرانی، در باغی واقع در محله شادیاخ نـیشابور برپاست.

● عصر زندگی خیام

خیام در عصری زندگی می کند که فرقه های مختلف سنی و شیعه، اشعری و معتزلی سرگرم بحث ها و مجادلات اصولی و کلامی هستند، عصری که نگاه قشری گرایان کوته نظر آنچنان بر جامعه حاکم است که افرادی چون امام محمد غزالی را به کفر متهم می کنند و در نگاهشان فلسفه با زندقه مرادف شده است.

عصر زندگی خیام همزمان است با سقوط دولت آل بویه، قیام دولتِ سلجوقی و وقوع جنگ های صلیبی؛ فضا جامعه ایران را برای ظهور باطنیان فراهم می کند و می شود مجالی برای بروز تعصب ها. این شاعر بزرگ در چنین زمانه ای به سرایش رباعیات خود پرداخته است و البته بسیاری از محققان بر این اعتقادند که هم عصران خیام از وجود رباعیات وی بی اطلاع بوده اند، چرا که فضای بسته آن روزگار امکان ارائه اشعارش را از وی گرفته بوده و اندکی یاران همدل و مشفق رباعیات را حفظ کرده و از وجودش مطلع بوده اند.

● مضامین شعری خیام

اشعار وی لبریز است از مضامینی که هنوز هم متأسفانه برخی آنها را کفرآمیز می دانند استاد ارجمندم دکتر دادبه بر این اعتقادند که مرور زمان و فهم مردم یک جامعه بهترین قاضی است، اندکی دقت نشان می دهد هنوز هم اغلب مردمان هر قدر هم درس ناخوانده و دور از فضای شعر باشند، هر از گاهی با خود زمزمه می کنند: این قافله عمر عجب می گذرد/ دریاب دمی که با طرب می گذرد/ ساقی غم فردای حریفان چه خوری/ پیش آر پیاله را که شب می گذرد...

مرد هر قدر بزرگ تر دغدغه هایش بزرگ تر و بالطبع حرف هایش ماندگارتر، خیام فارغ از غم نان و چاشت و به دور از تنگ نظری های عصر زندگی اش بوده به مفاهیم بزرگ و عمیقی چون راز آفرینش، اسرار هستی و مواجهه انسان با آنها می پردازد. با جهان پیرامونش که در مسیر نادرستی پیش می رود درگیر می شود و با نگاه و فلسفه خاص خود به سرایش دیدگاه هایش به هستی در قالب شعر می پردازد.

و بعد ندا سر می دهد که: اسرار ازل را نه تو دانی و نه من/ وین حرف معما نه تو خوانی ونه من/ هست از پس پرده گفت وگوی من و تو/ چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من.

خیام با دنیای بیرون خودش در تعارض است، از اینرو به ستیز حقارت های روح انسان می رود و تمام آنچه را که مایه نگرانی های حقیر و کوچک انسان است به تمسخر می گیرد... وی درد را می شناسد و در پی درمان است، در پی یافتن گریزگاهی است برای رهایی انسان از بندهایی که خود بر پای دلش می پیچد.

کوتاهی عمر، ناپایداری جهان و گذران پرشتاب جهان، دم غنیمت شمری و نگاه ویژه اش به مرگ از اساسی ترین مضامینی است که خیام با آن ها درگیر است.

جامی است که عقل آفرین می زندش/ صد بوسه ز مهر بر جبین می زندش/ این کوزه گر دهر چنین جام لطیف/ می سازد و باز بر زمین می زندش

خیام از شاعران جهانی ایرانی به شمار می رود که ادوارد فیتزجرالد سروده های او را به انگلیسی ترجمه کرده است. در آخر باید گفت خیام با سروده های فلسفی و اجتماعی خویش، قالب ترانه را به اوج رساند.

● چهره جهانی خیام

خیام در جهان به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله فیتز جرالد دانست. تاثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین تا تی.اس الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده است.

امسال عید نوروز که رفته بر سر مزار خیام دو جوان با هم حرف می زدند و می گفتند خب حالا که تا اینجا آمده ایم سری هم بزنیم این طرف! و نمی دانستند که بر مزار چه کسی می روند!

آن وقت می گویند ولادیمیر پوتین، مارتین لوترکینگ و آبراهام لینکلن همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می خوانده اند یا اینکه تندیس هایی از خیام در کشورهایی چون رومانی و اسپانیا وجود دارد، در حالی که تندیس این حکیم و شاعر بزرگ در کشور خودمان ایران اینقدرها هم ملموس نیست و در سطح کشور دیده نمی شود!