خراسان شمالی بهشت باستان‌شناسان است و پیشینه تاریخی آن به هزاره پنجم و ششم پیش از میلاد می‌رسد. کاوش‌ها و گمانه‌زنی‌ها نیز از سکونت آریایی‌ها ، مادها ، اشکانیان و ساسانیان و تمدن آنان در این منطقه گواهی می‌‌دهد ، پس از اسلام نیز آثار ارزشمندی از خوارزمشاهیان تا قاجار در این سرزمین برجا مانده است.

تاکنون بیش از هزار اثر تاریخی در خراسان شمالی شناسایی شده که از این میان 400 اثر به ثبت ملی رسیده است.

آرامگاه شیخ علی اسفراینی ، بش ‌قارداش ، بنای سنگی اسپاخو ، شهر بلقیس ، عمارت آئینه ‌خانه ، عمارت سردار مفخم ، غار بیدگ ، غارکافر قلعه ، غار نوشیروان ، گردشگاه بابا امان ، مقبره شهدای بجنورد ، نارین ‌قلعه ، آیینه خانه مفخم ، اسپیدان ، مقبره شهدا ، امامزاده سلطان سید عباس بن موسی ابن جعفر ، باغ علی آباد و عشایر کرمانج از جمله این آثار تاریخی است.

در میان این آثار ، ارگ هزار و 200 ساله بلقیس قطب بالقوه گردشگری خراسان شمالی است.

آثار شهر قدیمی اسفراین که امروزه به شهر بلقیس مشهور است در 3 کیلومتری جنوب غربی اسفراین کنونی واقع شده است.

ارگ بلقیس در زمره بزرگترین آثار کهن خشتی و گلی ایران زمین است که قدمت آن به دوران صدر اسلام می رسد که در سال 1380 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.

یک شهروندان بجنوردی می گوید : با دیدن آثار باستانی ، انسان احساس غرور و افتخار می کند بنابراین حفاظت از این آثار ضروری است.

کمالی یکی از دیگر شهروندان تصریح می کند : خراسان شمالی بناهای تاریخی زیادی دارد اما آن گونه که باید ، به شهروندان به ویژه نسل جوان شناسانده نشده است.

یک کارشناس تاریخ نیز با اشاره به این که اسفراین یکی از شهرهای قدیمی خراسان شمالی و از شهرهای مهم ایالات خراسان در روزگاران پیش از اسلام و دوران اسلامی به شمار می رفت درباره نام گذاری این شهرمی گوید: وجود رودخانه ای در جنوب شهرکهن و قدیمی اسفراین به نام بلقیس دلیل این نام گذاری است.

وثوقی می افزاید : بلقیس نام دختر یا همسر یکی از سلاطین بود و از آن جایی که اطراف این رودخانه، مراتع بسیار غنی و سرسبزی وجود داشت پایگاه و اتراق مناسبی برای کاروان های سلاطین و همسران آنها هنگام رفت و آمد به غرب و شرق بود و همین موضوع علت این نام گذاری شد .

وی اضافه می کند : بعدها که شهرکهن اسفراین در حملات متعدد مهاجمان ویران شد مردم آن به محل فعلی اسفراین کوچ کردند و شهر قدیمی به شهر بلقیس معروف شد.

این کارشناس می افزاید : این شهر سابقه ای درخشان در علم و تمدن نیز دارد به نحوی که شخصیتهای علمی زیادی همچون عبدالرحمان اسفراینی و احمد زاهد گورکانی اسفراینی را در خود پرورش داده است.

وثوقی با اشاره به این که تا اواخر دوران قاجار آثار سکونت در شهر بلقیس وجود داشت ، می گوید : تا 150 سال پیش مسجد جامع و حمام بزرگ این شهر سالم بود ولی براثر استفاده ساکنان روستاهای اطراف از خاک آن و تبدیل آن به زمینهای کشاورزی وسعت زیادی از این بنا تخریب شد.

وی ادامه می دهد : بر اساس بررسیهای انجام شده ، سابقه تاریخی این شهر به قبل از حکومت پارت ها برمی گردد و حدود 2 هزار و 500 تا 3 هزار سال قدمت دارد.

وثوقی وجود مکان هایی با نام کبوترخانه برای پرورش کبوترهای نامه رسان و روستاهایی مانند کوشکی و جوشقان که شهرک های صنعتی قدیم محسوب می شدند را نشانگر سابقه درخشان علمی و قدمت این شهر می داند.

معاون میراث فرهنگی استان هم در مورد این شهر تاریخی می گوید: خرابه های کهن اسفراین که شهر بلقیس نامیده می شود ، از یک مجموعه آثار شامل بقایای ارگ و خندق اطراف آن ، بخش هایی از حصار گرداگرد شهر، بقایای مقبره شیخ آذری ، ویرانه های معروف به منارتپه و یک گورستان وسیع در نزدیکی دروازه شرقی است و در مجموع مساحتی نزدیک به 14 هکتار را در برمی گیرد.

وحدتی با اشاره به این که ارگ یا قلعه بلقیس که درمنابع به آن نارین قلعه هم نام داده اند، برجسته ترین اثر این محوطه تاریخی است، می افزاید: این اثر مساحتی بیش از51 هزار و 712 مترمربع را در برگرفته و 29 برج در اندازه های مختلف در گرداگرد آن تعبیه و از هر سو با خندق احاطه شده است.

وی ادامه می دهد : حصار گلی بزرگی در شمال ارگ به عنوان محدوده شارستان که در 50 سال اخیر به دلیل فعالیت های انسانی تا حد زیادی تخریب شده است از دیگر وجوه زیبای تاریخی این اثر بود که از بین رفت البته تبدیل این شهر تاریخی به سایت موزه بر اساس برنامه ریزی10 تا 12 ساله انجام شده است .

رییس اداره میراث فرهنگی اسفراین نیز با اشاره به این که مصوب شدن شهر بلقیس به عنوان پایگاه میراث فرهنگی ، ارزش تاریخی و فرهنگی این منطقه را می رساند ، می گوید : سکونت از اوایل تاریخ اسلام تا اواخر دوران قاجاریه تصویر تاریخی هزار و 400 ساله ای از این منطقه را نشان می دهد.

محمدی از ساخت پایگاه اطلاع رسانی و حفاظت در این مجموعه خبرمی دهد و می افزاید: انجام کاوش و گمانه زنی با اعتبار بیش از 202 میلیون ریال ، راه اندازی پایگاه میراث فرهنگی در شهر بلقیس ، مرمت اضطراری شهر بلقیس با 285 میلیون ریال اعتبار ، اختصاص 4 میلیارد ریال اعتبار به پایگاه میراث فرهنگی این شهر وآغاز بازسازی و مرمت از دیگر اقدامات اداره میراث فرهنگی در این شهر تاریخی است .

وی با اشاره به این که مرمت این شهر در واقع یک مرمت باستان شناسانه و معمارانه است، می گوید:ارگ بلقیس به تنهایی 6 هکتار وسعت دارد که اکنون فقط 30 تا 40 درصد از دیوارهای آن باقی مانده است.

رییس اداره میراث فرهنگی اسفراین با بیان این که در روند مرمت ، برهه زمانی ملاک نیست می افزاید : بر اساس برنامه ریزی امیدواریم در یک برنامه میان مدت پنج تا 6 ساله حداقل 30 تا 40 درصد از ارگ را برای انجام کار مرمت ، گمانه زنی و باستان شناسی بازسازی کنیم و در روند برنامه های میان مدت و بلندمدت در مدت 10 تا 12 سال این محوطه را به یک سایت موزه تبدیل کنیم.

مدیرکل میراث فرهنگی استان نیز با اشاره به تصویب شهر بلقیس به عنوان پایگاه میراث فرهنگی در دور دوم سفر هیات دولت به استان می گوید : پارسال کار تجهیز این پایگاه به امکانات اولیه، رایانه و دوربین های نقشه برداری انجام شد .

کاظمی صرف 500 میلیون ریال هزینه از اعتبارات استانی و ملی برای استحکام قسمت هایی از برج ها ، جذب 4 میلیارد ریال اعتبار برای مرمت ، مطالعه و کاوش ، همچنین چاپ کتابچه معرفی و نتایج کاوش های شهر بلقیس را از برنامه های اولیه این سازمان برای مرمت و معرفی هرچه بهتر این شهر تاریخی می داند.

وی می افزاید : همچنین کار مطالعه ثبت جهانی شهر بلقیس آغاز شده اما یکی از مشکلات موجود در این زمینه، وجود برق فشار قوی در محدوده این شهر است که از معضلات اساسی و جدی در ثبت جهانی این شهر به شمار می رود.